Merhum Kemal H. Karpat’ın gözünden Osmanlı Devleti’nin Kısa Sosyal Tarihi, Timaş Yayınları etiketiyle raflardaki yerini aldı.
Sosyal tarih denildiği zaman akla gelen önemli tarihçilerden biri olan G. M. Trevelyan klasikleşmiş olan “English Social History” adlı eserinde sosyal tarihi, siyasi tarihin hariç bıraktığı ya da unuttuğu insanların tarihi olarak tanımlar. Bunu yaparken, insanları siyasetten bağımsız düşünmenin zor olduğunu ve hele İngiltere insanı için bunun daha zor olduğunu belirtir. Sosyal tarih olmaksızın iktisadî ve siyasi tarihin anlaşılamayacağını savunur. Bu sözleri Osmanlı tarihi ve insanına uyarlamamız mümkündür. Nitekim, XX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Charles Issawi, Roger Owen, Halil İnalcık, Donald Quataert, Nikolai Todorov gibi tarihçi ve sosyal bilimciler “Osmanlı sosyal ve ekonomik tarihinin” farklı dönemlerine ve bölgelerine ışık tutmaya çalıştı. Bu çalışmaların hiçbirisi ‘devlet’i konu dışında bırakmamıştır. Bu çalışmalarda birinci ve ikinci elden nicel ve nitel veriler kullanılarak Osmanlı toplumunun bürokrasiden başka diğer unsurları da incelenmiştir.
Osmanlı Devleti’nin Kısa Sosyal Tarihi de bir yönüyle yukarıda ismi verilen sosyal bilimcilerin takip ettiği metot ve verileri kullanmak suretiyle oluşturulmuş bir sosyal tarih çalışmasıdır. Salt bir döneme odaklanmış mikro bakışı içermemekle birlikte Osmanlı Devleti’nin son üç asırlık tarihinin sosyal, ekonomik, askerî ve siyasi dönüşümüne yol açan toplumsal, siyasi, ekonomik ve kültürel olguları sosyoloji, iktisat, siyaset bilimi, felsefe, demografi, istatistik gibi disiplinlerin yöntem ve bulgularıyla makro açıdan incelemektedir. Bu yönüyle disiplinler arası bir yaklaşım benimsenmiş ve klasik siyasi tarihçiliğin anlatım dili ve üslubundan uzaklaşılmıştır. Ayrıca, metnin içinde geçen birtakım küçük olay ve olgular yazarın aslında ayrıntılara dikkat eden titiz yapısını da gözler önüne sermiştir. Merhum Kemal Karpat’ın vefat etmeden kısa bir süre önce yayınevimize verdiği bu kitabı neşretmekle hüzünlü bir sevinç yaşamaktayız.
“Hem toplumsal yapı hem de sosyal hareketlilik açısından Osmanlı Devleti öncelikle Avrupa’nın kapitalist düzeninin kafa tutmasına mukabele edecek ve onun teknolojisini özümseyecek temel toplumsal şartlara sahipti” Bu tercüme hazırlanırken Kemal H. Karpat Hoca ahirete intikal etti ve ne yazık ki bir kitabının daha neşredilmesi mutluluğunu yaşayamadı. Velut bir yazar ve akademisyen olarak uzun bir ömre büyük eserler sığdıran ve Osmanlı tarihi çalışmalarını uluslararası ölçekte ve standartlarda ele alan Karpat, yerli ve yabancı pek çok tarihçinin yetişmesine vesile oldu. Tarihçiliğini, yaşadığı dönemden bağımsız tutmadı ve çağdaş Türkiye’nin siyasi, sosyal, kültürel, askerî ve ekonomik meselelerine dair de kalıcı monografiler kaleme almak suretiyle pek çok meslektaşına göre farklı olduğunu fiilen göstermiş oldu.
Merhum Karpat bu kitabında, Osmanlı Devleti’nin devraldığı tarihsel miras ve coğrafya üzerine kurduğu özgün sosyo-politik, ekonomik, kültürel ve askerî yapılanmasının bilhassa XVI. yüzyılın sonundan itibaren yaşadığı dönüşümün sebepleri mukayeseli bir bakış açısıyla tahlil etmektedir. Ayrıca kendisine has üslubu ve metodolojisiyle Osmanlı siyasası ve toplumsal yapısı üzerindeki temel dinamiklerin paradoksal değişimini genel yönleriyle tahlil ederken çok ilginç ayrıntılara değinmek suretiyle hem bir bütün halinde Osmanlı tarihini incelemiş hem de birtakım ayrıntıları da ihmal etmediğini göstermiştir.
