Mersin Üniversitesi (MEÜ) Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Rıza Binzet tarafından Tunceli’nin Pülümür ilçesinde halk arasında ’emzik otu, emcek, mıjmıjok’ gibi adlarla bilinen ve bilimsel adı Onosma olan cinse ait yeni bir bitki türü keşfedildi. Yeni türe, ’Pülümür emceği’ adı verilirken, bilimsel ismi de 2023’te hayatını kaybeden Prof. Dr. Zafer Kaya’ya ithafen ’Onosma zaferkayae’ oldu.
MEÜ Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Rıza Binzet, 2023 yılının Haziran ayında Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’yu kapsayan arazi çalışması gerçekleştirdi. Tunceli’nin Pülümür ilçesinde sürdürdüğü çalışma sırasında, Prof. Dr. Binzet, Pülümür-Erzincan kara yoluna yakın Hivar Köyü’nün kuzey kesimlerinde, halk arasında ’emzik otu, emcek, mıjmıjok’ gibi adlarla bilinen ve bilimsel adı Onosma olan cinse ait yeni bir bitki türü keşfetti. Yaklaşık 27 yıldır Onosma cinsi üzerinde çalışan Prof. Dr. Binzet tarafından keşfedilen türün, detaylı sistematik incelemeler ve herbaryumlardaki diğer Onosma türleriyle yapılan karşılaştırmaları sonucunda, morfolojik farklar ile diğer türlerden ayrıldığı belirlendi. Bu yeni türe, ’Pülümür emceği’ adı verilirken, bilimsel adı Bitki Sistematiği alanına önemli katkılar sunan ve 12 Mart 2023’te hayatını kaybeden Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Zafer Kaya’ya ithafen ’Onosma zaferkayae’ olarak belirlendi. Keşif, Annales Botanici Fennici adlı Finlandiya kökenli taksonomik botanik dergisinde yayımlanarak, bilim dünyasına tanıtıldı.
"108 türün yaklaşık yüzde 60’ı sadece ülkemize mahsus"
MEÜ Öğretim Üyesi Prof. Dr. Rıza Binzet, en büyük çeşitlilik merkezleri sırasıyla Türkiye, İran ve Orta Asya olan türe ilişkin gazetecilere açıklamada bulundu. 1998’den beri Onosma cinsi üzerinde çalıştığını belirten Binzet, Türkiye’de yaklaşık 375 türün yayılış gösterdiğini ifade ederek, "Bunların da yaklaşık 108’i son bulduğumuz bitkiyle beraber onosma cinsine ait. Dünyada en az 270 civarında tür yayılış gösteriyor. Bunların 108’inin ülkemizde doğal yayılışı var. Ve bu 108 türün de yaklaşık yüzde 60’ı sadece ülkemize mahsus, yani endemik türlerimiz. Dolayısıyla sadece ülkemizde yayılış gösteriyor. İkinci sırada, bizi takip eden ülke olarak İran var. İran’da, son yıllarda özellikle Zagros dağlarında yapılan çalışmalarla bu sayı 72’ye ulaşmış vaziyette; onlarda da 34 endemik tür var. Üzerinde çalıştığımız cinsin İran-Turan fitocoğrafik bölgesinde hakim olduğunu, buradan dünyaya yayıldığını, gen merkezinin aslında ülkemiz ve İran olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu yönüyle son derece önemli" dedi.
"O da bitki sistematikçisiydi"
Bitki sistematikçilerinin her vejetasyon döneminde (bir bitkinin tohumdan çıkıp gelişerek tekrar tohum verecek hale gelene kadar geçen süre) araziden örnekler toplamak amacıyla arazi çalışmaları yaptığını aktaran Binzet, "Bu çalışmalarda topladığımız örnekleri teşhis etmeye çalışırız. 2023 yılında Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgesi’ne yaptığım bir araştırmada daha önce karşılaşmadığım, ya da ilk baktığımda farklı olarak gördüğüm bir popülasyona denk geldim. Özellikle Tunceli’nin Pülümür ilçesi ile Erzincan arasında Hivar Köyü civarında. Örneği, uygun şartlarda araziden topladık. Örnek üzerinde yaptığımız çalışmalarda; örneğin daha önceki türlerden farklı olduğunu gördük. Yaptığımız sistematik analizler ve diğer herbaryum örneklerini karşılaştırdığımızda; türün yeni olduğuna karar verdik. Karardan sonra üzerinde detaylı sistematik çalışmalar yaptık ve türün bilimsel adına ’Onosma zaferkayae’ vermeyi uygun gördük. Prof. Dr. Zafer Kaya, 2023 yılında kaybettiğimiz çok değerli bir hocamızdı. O da bitki sistematikçisiydi. Önemli çalışmaları vardı. Hem onu yad etmek, hem de ölümsüzleştirmek istediğim için Zafer hocaya atfettim" diye konuştu.
"Türün kategorisi kritik olarak kabul edildi"
Bitkinin yayılış alanına bakıldığında özellikle bitki üzerinde hayvancılık, yol ve yol genişletme çalışmaları ile antropojenik etkilerin çok baskın olduğunu gözlemlediklerini dile getiren Binzet, "Birey sayısının arazide çok sınırlı olduğunu, 100 ila 200 arasında birey sayısı olabileceğini gördük. Tür üzerindeki bu tehditlerden dolayı türün kategorisi kritik olarak kabul edildi ve bu şekilde belirlendi. Böylelikle belki türün korunmasına yönelik bir önlem de almış olacağız" ifadelerini kullandı.
Topladıkları popülasyondaki en iyi örneği seçerek onu ’şahit örneği’ yaptıklarını vurgulayan Binzet, "Yani ’tip örnek’ yapıyoruz. Bu bizim holotipimiz oluyor. Ben bitkiyi tanımlarken, bu örnekten faydalanarak çıkarmış oluyorum. Onun için bu örnek değerli ve bunu Mersin Üniversitesi Araştırma Herbaryumu’nda saklayacağız" diyerek sözlerini tamamladı.
